2001: A Space Odyssey (1968) (Cinerama)

Ελληνικός τίτλος: 2001 -Η οδύσσεια του διαστήματος

Ταινία επιστημονικής φαντασίας της MGM, σε σκηνοθεσία Στάνλεϋ Κιούμπρικ, με τους Κηρ Ντουλία, Γκάρυ Λόκγουντ, Γουίλλιαμ Συλβέστερ και τη φωνή του Ντάγκλας Ρέιν. 

Ένας παράξενος μονόλιθος που είχε πρωτοεμφανιστεί 4 εκατομμύρια χρόνια πριν, ανακαλύπτεται θαμμένος στη σελήνη και αποτελεί προϊόν μελέτης και θαυμασμού. Καθώς εκπέμπει ένα σήμα υψηλής συχνότητας με κατεύθυνση τoν πλανήτη Δία, λίγους μήνες αργότερα μια ερευνητική αποστολή κατευθύνεται προς τα εκεί, χωρίς το πλήρωμα του διαστημοπλοίου να γνωρίζει τον πραγματικό λόγο του ταξιδιού.

Είναι τελικά ο δημιουργός μας ένας μονόλιθος από άγνωστο υλικό, τέλειου παραλληλόγραμμου σχήματος και μιας επιφάνειας που σχεδόν δεν αντανακλά το φως; Είναι ο homo sapiens αποτέλεσμα μιας φυσικής εξέλιξης ή μιας τεχνητής παρέμβασης; Ο θεός που αναζητούμε μέσα μας και παντού, βρίσκεται τελικά κρυμμένος στη Σελήνη; Η ανθρωπότητα είναι πεπερασμένη; Αυτά είναι κάποια από τα ερωτήματα που συνοψίζονται στην ταινία (ή και που προκύπτουν εξ αυτής), στα οποία οι δύο συνδημιουργοί της, ο Στάνλεϋ Κιούμπρικ και ο Άρθουρ Σ.Κλαρκ προσπάθησαν να απαντήσουν, σε ένα ever evolving work in progress, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Η συνάντηση αυτών των δύο οραματιστών είχε ως αποτέλεσμα μία ταινία και ένα βιβλίο που πλάθονταν ταυτόχρονα και τα οποία έμελλαν να γράψουν ιστορία στην επιστημονική φαντασία αλλά και να διχάζουν το κοινό για πάντα.

Τρικυμία εν κρανίω για πολλούς, τριπάκι LSD για άλλους, αριστούργημα για κάποιους, η ταινία σίγουρα δεν πέρασε απαρατήρητη, έχοντας αποκτήσει το απόλυτο cult status, ενώ συνεισέφερε τα μάλα σε θεωρίες συνωμοσίας, ανοίγοντας ταυτόχρονα τον δρόμο για τον κινηματογράφο επιστημονικής φαντασίας, έτσι όπως τον γνωρίζουμε σήμερα. Για την ιστορία, να αναφέρουμε πως η αρχική εμφάνιση του διαστημοπλοίου που ταξιδεύει προς τον Δία να διασχίζει την οθόνη σε ένα αργόσυρτο πλάνο, ήταν αυτή που ενέπνευσε την αρχική σεκάνς του πρώτου Πολέμου των Άστρων, με το σκάφος της Αυτοκρατορίας να κάνει ακριβώς το ίδιο (μόνο που διέσχιζε την οθόνη από τα δεξιά προς τα αριστερά). Θα βρείτε κι άλλες αναφορές σε μετέπειτα φιλμ στην "Οδύσσεια", όπως στο "Άλιεν", με τους επιστήμονες σε συσκευές νάρκης και έναν μέγα υπολογιστή να ελέγχει τα πάντα (o HAL 9000 στην Οδύσσεια, η Μητέρα στο Άλιεν), γνωρίζοντας μόνο αυτός τον πραγματικό σκοπό της αποστολής. Αναλογιστείτε κιόλας την εποχή: Βρισκόμαστε στο 1968, και αυτά που παρουσιάζει η Οδύσσεια, τόσο οπτικά και τεχνικά όσο και φιλοσοφικά, παντρεμένα σε ένα παραμύθι φαντασίας με επιστημονική υπόσταση, δεν τα είχε ξαναδεί ποτέ, κανείς. Η ταινία του Κιούμπρικ είναι ο ορισμός του είδους της επιστημονικής φαντασίας, καθώς όσα παρουσιάζει στηρίζονται σε επιστημονικές εικασίες της εποχής, τεκμηριωμένες θεωρητικά και εν πολλοίς πραγματικότητα για εμάς σήμερα -δηλαδή, για όνομα, εν έτει 1968 μιλούσαν για Τεχνητή Νοημοσύνη.

Ξένισε η ταινία, όμως, τους θεατές της εποχής της, καθώς και τους κριτικούς, κάποιοι από τους οποίους κατηγορούσαν τον Κιούμπρικ για άθεο. Λίγο μετά την πρεμιέρα της, 19 λεπτά αφαιρέθηκαν από την ταινία, από τον ίδιο τον σκηνοθέτη, καθώς κρίθηκε ότι επιβάρυναν τη διάρκεια, οδηγώντας πολλές φορές τους θεατές να την εγκαταλείπουν στη μέση. Ως η πιο ακριβή -μέχρι τότε- παραγωγή της MGM, η ταινία παιζόταν σε διπλό κύκλωμα κινηματογράφων: από τη μία υπήρχε η super panavision εκδοχή στα 70mm που φιλοξενείτο στις αίθουσες Cinerama, με ακριβότερο εισιτήριο και αριθμημένες θέσεις, ενώ ακολούθησε και η απλή εκδοχή, αναμορφική στα 35mm, που έπαιζε σε όλους τους κινηματογράφους. Διαβάζω, μάλιστα, πως παρά τις αντιδράσεις, η super panavision εκδοχή έπαιζε συνεχόμενα σε ορισμένες αίθουσες για πάνω από χρόνο, ενώ στο Λος Άντζελες έμεινε για 103 εβδομάδες.

Με την αφορμή της συμπλήρωσης 50 χρόνων από την πρώτη της προβολή, η Warner που έχει πλέον τα δικαιώματα της ταινίας, μετά την εξαγορά μέρους της βιβλιοθήκης της MGM, αποφάσισε να αποκαταστήσει την αρχική "Cinerama" εκδοχή των 70mm, έργο που ανέλαβε να φέρει εις πέρας ο Κρίστοφερ Νόλαν, ο οποίος έχει πει για το "2001" πως υπήρξε μεγάλη επιρροή για τον ίδιον. Είναι, ίσως, η πρώτη φορά μετά το 1968, που έχουμε τη δυνατότητα να δούμε στον κινηματογράφο όχι μόνο την αρχική εκδοχή των 161' αλλά πολύ περισσότερο την premium Cinerama κόπια, με τη μουσική ουβερτούρα εισόδου, την κάρτα και τη μουσική του διαλείμματος (που αποτελεί μέρος της ταινίας), καθώς και τη μουσική εξόδου που συνόδευε τους θεατές κατά την έξοδό τους από τον κινηματογράφο, μετά τους τίτλους τέλους -κάτι που ήταν σύνηθες στις Cinerama ταινίες. Προς τιμήν των συντελεστών της αποκατάστασης, ο ήχος δεν πειράχτηκε ώστε να γίνει θελκτικά πολυκάναλος, αλλά παρέμεινε στην αρχική εκδοχή των 6 καναλιών -και πιστέψτε με, είναι συναρπαστικός, κόντρα στις επιταγές της εποχής.

Όπως συναρπαστική εξακολουθεί να είναι η ταινία, παρά τα χρόνια της. Οπτικό αριστούργημα και φιλοσοφικό τόλμημα, το φιλμ είναι καθηλωτικό, παρά τους αργόσυρτους ρυθμούς του και την οπτική φλυαρία του (προϊόν ενδεχομένως του ενθουσιασμού των δημιουργών του που ήθελαν τόσα πολλά να πουν και άλλες τόσες λεπτομέρειες να δείξουν). Είναι, όμως, τόσο υποβλητικές οι σκηνές αυτές, που -εάν αφεθείς- δεν είναι καθόλου αργές, τουναντίον μάλιστα, επιτείνουν την αγωνία, κι αυτή τη μοναξιά του διαστήματος, με τον χρόνο και τις διαστάσεις, όπως τις αντιλαμβανόμαστε, να μην έχουν την παραμικρή σημασία. Την ίδια στιγμή, έρχονται οι μουσικές επιλογές που ντύνουν το φιλμ, κόντρα στη σιωπή του διαστημικού κενού, που δημιουργούν είτε μια ξέφρενη και αρμονική χορογραφία, όπως τα διαστημόπλοια και ο διαστημικός σταθμός που στροβιλίζονται παιχνιδιάρικα στα Κύματα του Δουνάβεως, είτε μια υστερικά εκκωφαντική μυσταγωγία ήχων και χορωδών στη σεκάνς του μονολίθου ή τις ανατριχίλες στο εμβληματικό Ταδε Έφη Ζαρατούστρα που υπογράφει την αρχή και το τέλος του φιλμ: την αυγή του ανθρώπου και το τέλος του, ή την αρχή μιας νέας εποχής. 

Αν κάτσει κανείς να του κάνει ανατομία, θα βρει στο φιλμ κενά, περιττές σκηνές, ακόμα και σεναριακά φάουλ -η ιστορία με τον υπολογιστή HAL 9000, όσο εμβληματική κι αν είναι, τελικά δεν μαθαίνουμε ποτέ αν είχε σχέση με τον μονόλιθο και την αποστολή ή απλά με την υπεροψία της τεχνητής νοημοσύνης που ήθελε πολύ περισσότερο να γίνει άνθρωπος με όποιες εγγενείς αδυναμίες. Με την ίδια λογική, όμως, αν βάλουμε την Τζοκόντα κάτω από μεγεθυντικό φακό, ίσως να εντοπίσουμε παραπανίσιες πινελιές ή και λάθος στις μπογιές. Όμως, είναι το χαμόγελό της, τελικά, που θυμάσαι και αυτό το μικρό της μέγεθος που σε ξενίζει όταν την πρωτοδείς από κοντά. Έτσι κι εδώ, είναι το ντελίριο του φινάλε που δεν ξεχνάς με τίποτα, τα μεγάλα μάτια του μέλλοντος και κάπου πίσω τους το χαμόγελο του Στάνλεϋ Κιούμπρικ όταν συναντά τον δημιουργό του. Που δεν θα απορούσα καθόλου αν τελικά ήταν ένας μονόλιθος από άγνωστο υλικό, τέλειου παραλληλόγραμμου σχήματος και μιας επιφάνειας που σχεδόν δεν αντανακλά το φως.

Τη λατρέψετε ή τη μισήσετε, η "Οδύσσεια" είναι μια κινηματογραφική εμπειρία που οφείλετε να ζήσετε μία φορά στη ζωή σας, στον φυσικό της χώρο, τον κινηματογράφο. 

Προς αποφυγή παρεξηγήσεων, στην Ελλάδα, η κόπια που προβάλλεται ναι μεν είναι η αρχική Cinerama εκδοχή των 70mm, αλλά είναι ψηφιακή με ανάλυση 4Κ, καθώς δεν υπάρχουν κινηματογράφοι με μηχανές προβολής φιλμ 70mm (εκτός αν αναστήσουμε το Ράδιο Σίτυ της Πατησίων ή τον Απόλλωνα της Σταδίου.

Για περισσότερες κριτικές ταινιών και παρουσιάσεις κινηματογραφικών αιθουσών, ακολουθήστε μας στο Facebook στη σελίδα Cinemano.